Monday, April 2, 2012

ताजमहल





एक  शहनशाह  ने  बनवा  के  हसीं  ताजमहल
सारी  दुनिया  को  मुहब्बत  की  निशानी  दी  है
इसके  साए  में  सदा  प्यार  के  चर्चे  होंगे
ख़त्म  जो  हो  ना  सकेगी  वो  कहानी  दी  है
एक  शहनशाह  ने  बनवाके ...

ताज  वो  शम्मा  है  उल्फत  के  सनम  खाने  की
जिसके  परवानो  में  मुफलिस  भी  ज़रदार  भी है
संग -ए-मरमर  में  समाए  हुए  ख़्वाबों  की  क़सम
मरहले  प्यार  के  आसान  भी  दुश्वार  भी  हैं
दिल  को  एक  जोश  इरादों  को  जवानी  दी  है
एक  शहनशाह  ने  बनवाके ...

ताज  इक  ज़िंदा  तसव्वुर  है  किसी  शायर  का
इसका  अफसाना  हकीकत  के  सिवा  कुछ  भी  नही
इसके  आगोश  में  आकर  ये  गुमान  होता  है
ज़िंदगी  जैसे  मुहब्बत  के  सिवा  कुछ  भी  नहीं
ताज  ने  प्यार  की  मौजों  को  रवानी  दी  है
एक  शहनशाह  ने  बनवाके ...


ये  हसीं  रात  ये  महकी  हुई  पुरनूर  फ़ज़ा
हो  इजाज़त  तो  ये  दिल  इश्क  का  इज़हार  करे
इश्क  इंसान  को  इंसान  बना  देता   है
किसकी  हिम्मत  है  मुहब्बत  से  जो  इनकार  करे
आज  तकदीर  ने  ये  रात  सुहानी  दी  है
एक  शहनशाह  ने  बनवाके ......

लहानपणापासूनच घरात साहित्यिक आणि सांगीतिक वातावरण असल्याकारणाने एखादी बंदिश किंवा एखादे गाणं ऐकले की त्याच्या स्वराभ्यासासोबतच त्या बंदिशिमध्ये किंवा त्या गाण्यात काय म्हंटले आहे, अर्थ काय आहे या सगळ्याचा आभ्यास करण्याची सवयच होती. त्यावेळी आणि गाणे म्हणून आजही आवडणारे एक  म्हणजे "लिडर " या सिनेमातील रफिने गायलेले " एक शहनशाह ने बनवाके हसीं ताजमहल  " शकील ने लिहिलेले  ..राग ललित मध्ये बांधलेले हे अतिशय सुरेल आणि सुरेख गाणे . हे गाणे म्हणजे ताजमहल चे वर्णन च आहे .. ताज कसा प्रेमाचे प्रतिक आहे वगैरे वगैरे.. शहनशाह ने त्याच्या प्रिय मुमताज़ च्या प्रेमाखातर तिच्या आठवणीसाठी बांधून घेतला. आणि त्या करागिराना बक्षिस म्हणून शहनशाह ने काय दिले हे तर जगजाहिरच आहे!  आणि या गोष्टीचा विचार करता असा प्रश्न  येतो  की तेव्हापासूनच आपल्याकडे कलाकाराला स्वातंत्र्य नाहिचे का? कलाकाराने त्याची अभिव्यक्ति जपायची नाहीच का? 

आणि हा विचार करत असतानाच माझ्या  हातात "मितवा" पडले ग्रेस चे मितवा .. ..आणि माझ्या या विचारांशी साधर्म्य सांगणाराच एक परिच्छेद मला मिळाला..


"ताजमहाल सुंदर आहे हे मला माहीत आहे. पण आग्र्याला गेलो तरीही मी ताजमहाल बघणार नाही इतके निवडस्वातंत्र्य मी स्वतःपाशी राखू इच्छितो, राखू शकतोही. प्रत्येक सुंदर वस्तू बघावीशी वाटतेच असे नाही, आपलीशी करावीशी वाटते असेही नाही. कारण सौंदर्याभोवती संदिग्ध वास्तवाची अस्ताचलीन आरास विखुरलेली असते. हे विखुरलेले तुकडे एक एक करुन ओंजळीत जमा करायचे. हे सौंदर्याचे संदर्भ नव्हेत, सौंदर्याचे अध्याह्रुत. ताजमहाल ही वास्तू एका दुःखवैभवी राणीची कबर आहे एवढ्या माहितीने या वास्तूची संपूर्ण अस्ताचलीन आरास कशी सापडेल? त्यासाठी शहाजहानचे डोळे भोगायला हवेत, नजर आजमावयला हवी. मला माऴ्य अकलंकित आणि अलौकिक भासचक्रात हे शक्य होऊ शकते.


शहाजहानसारख्या भोग-दुर्भोगसंपन्न सम्राटाने ताजमहालच्या कारागिरांचे आंगठे कसे काय कापून घेतले असतील? हे सत्य की वास्तव की आणखी काही?असे का व्हावे? याच प्रश्नांशी टक्कर घेताना मला ख्रिस्ताच्या देहावरील खिळे आणि ख्रिस्तकरुणा यांचेही संबंध जटील करणारे प्रश्न पडले होते.....एकातून एक असंख्य पेच निर्माण होत जाणे हे माझ्याच विचारप्रक्रियेचे अटळ प्राक्तन आहे. शहाजहान ने कलावंतांचे आंगठे कापुन घेतले असतील तर या कॄत्याला मी कधीच क्षमा करु शकणार नाही. सम्राटाच्या सौंदर्यासक्तीचा आदर करणे ही मला कठीणच. एखाद्या कलावंताने, आपली निर्माणक्षमता संपल्याच्य विदारक जाणिवेने स्वतःचा आंगठा कापून टाकावा, विसर्जित करावा हे मी समजू शकतो. पण कलावंताचा आंगठा ही कोणाही सम्राटाचा मालकी हक्क कसा होईल? कलावंताची कलासक्त बांधिलकी ही कुठल्याच सत्तेची गुलामगिरी कधीच होऊ शकत नाही. तरीही हे होतेच. ख्रिस्तकरुणेला समाजसत्तेचे खिळे आणि सॄजनात्मकतेला आंगठा कापण्य़ाचा शह! एकलव्याचा आंगठाही असाच एक हिंस्त्र सत्तेचा बळी. अशा लहानथोर सत्ता सतत आंधळी सत्ता गाजवत असतात. म्हणूनच कलावंतांच्या बांधिलकीचा प्रश्न अटीतटीचा होऊन बसतो. आणि मला वाटते इथेच रसिकांच्या बांधिलकीचाही प्रश्न यायला हवा. मला रसिकांचा अनादर अजिबात करायचा नाही पण त्यांचाही स्वतःचा असा एक पिंडधर्म तयार व्हायला हवा इतकेच नम्रपणे सुचवायचे आहे. अभिरुचीलाही बांधिलकी हवी. विशिष्ट स्तर हवा, दिशाही हवी.दहा प्रकारच्या गोष्टी आवडणे शक्य आहे, पण त्यातही  आत्म्याला खंजिरासारखी भेदून जाणारी एखादी असतेच ना! दिशाहीन विदग्धतेच्या हव्यासाने आज सगळीकडे अभिरुचीचे अवमूल्यन होते आहे.
अंधारात फार संयमाने दिवा ठेवाव लागतो.. ही ओळ काय मी केवळ एखाद्या लहरी थिल्लर तिडिकीत लिहिली असेल? दिव्याची जपणूक आणि अंधाराची बूज राखतो मी. संवेदना रक्तबंबाळ झाल्या तरीही माझे इमान ढळत नाही - माझ्यापुरते.एक दिवा असा जपायचा तर अयुष्य पुरत नाही मला आणि इथे तर झुंबरेच्या झुंबरे शोभेला लावण्याची अहमहमिका सुरु आहे! ही संयमशून्यता नव्हे तर दुसरे काय?"



ग्रेस ला वाचल्यानंतर ताजमहल त्याहीपेक्षा शहनशाह बद्दल एक तिडिक बसली होती आणि त्यालाच पोषक असा साहिर भेटला .. तल्खियाँ मधून त्याच्या  साहिर ने अगदी लाजवाब पणे तल्खिया मध्ये एक नज़्म आपण कविताच म्हणू तिला  हवेतर पेश केली आहे ..

ताज तेरे लिये इक मज़हर-ए-उल्फ़त ही सही
तुझको इस वादी-ए-रंगीं से अक़ीदत ही सही

मेरी महबूब कहीं और मिला कर मुझ से! 

बज़्म-ए-शाही में ग़रीबों का गुज़र क्या मानी
 सब्त जिस राह में हों सतवत-ए-शाही के निशाँ 
उस पे उल्फ़त भरी रूहों का सफ़र क्या मानी 

मेरी महबूब! पस-ए-पर्दा-ए-तशहीर-ए-वफ़ा  

तू ने सतवत के निशानों को तो देखा होता 
मुर्दा शाहों के मक़ाबिर से बहलने वाली 
अपने तारीक मकानों को तो देखा होता

अनगिनत लोगों ने दुनिया में मुहब्बत की है 
कौन कहता है कि सादिक़ न थे जज़्बे उनके 
लेकिन उन के लिये तशहीर का सामान नहीं 
क्योंकि वो लोग भी अपनी ही तरह मुफ़लिस थे 

ये इमारात-ओ-मक़ाबिर, ये फ़सीलें ये हिसार
मुतल-क़ुलहुक्म शहंशाहों की अज़मत के सुतूँ 
सीना-ए-दहर के नासूर हैं ,कुहना नासूर
जज़्ब है जिसमें तेरे और मेरे अजदाद का ख़ूँ 

मेरी महबूब ! उन्हें भी तो मुहब्बत होगी 
जिनकी सन्नाई ने बख़्शी है इसे शक्ल-ए-जमील 
उन के प्यारों के मक़ाबिर रहे बेनाम-ओ-नमूद 
आज तक उन पे जलाई न किसी ने क़ंदील  

ये चमनज़ार ये जमुना का किनारा
ये महल ये मुनक़्क़श दर-ओ-दीवार, ये महराब ये ताक़ 

इक शहंशाह ने दौलत का सहारा ले कर 
हम ग़रीबों की मुहब्बत का उड़ाया है मज़ाक़

मेरी महबूब कहीं और मिला कर मुझ से! 
--------------------------------------- साहिर

पण माझ्यासाठी "आग्र्याला गेले  तरीही मी ताजमहाल बघणार नाही इतके निवडस्वातंत्र्य मी स्वतःपाशी राखू इच्छिते "




Saturday, March 31, 2012

पल

कुछ  पल  चाहती  हूँ  तुमसे  ... 
तुम्हारी  ज़िन्दगी  से  मेरी  ज़िन्दगी  के  लिए  कुछ  लम्हे  चाहती  हूँ  मैं 

ज्यादा  नहीं  बस  एक  पल ...
जिसमे  मुझे  तुम्हे  कुछ  याद  दिलाना  है 

वो  सारे  सपने  जो  तुमने  बुने  थे  ...
वो   सारी बाते  जो  तुमने  बोयी थी  मेरे  आंगन  में 

जिन्हें  कभी  मुड़कर  देखा  ही  नहीं  तुमने  ... 
वो  सपने  आज  बहोत  बड़े  हो  गए  है 
वो  बातें  तो  आज  हकीकत  बने  है 

वो  एक  पल  चाहती  हूँ  जो  तुमने  मेरी  ज़िन्दगी  से  छिना  था  बिना  मेरी  इज़ाजत  के 
वो  एक  पल  मुझे  चाहिए  तुमसे ... 
ज्यादा  नहीं  मांग  रही  हूँ  बस  एक  पल  चाहिए 
जिसमे  तुम्हे  याद  दिलाने  है  वो  सारे  वादे  जो  कभी  तुमने  किये  थे  मुझसे 
एक  पल  चाहिए  जो  याद  दिलाएगा  तुम्हे  तुम्हारी  उस  वफ़ा  का  जो  कभी  तुमने  जफा  में  बदल  दी  थी 

ज्यादा  नहीं  चाहिए  तुमसे  मुझे  कुछ  बस  एक  पल  चाहिए ... 
तुम्हारी  ज़िन्दगी  का ... तुम्हारी  इज़ाजत  से ... क्या दोगे मुझे वो  एक  पल ?
............................................................................................................................अवंती



Thursday, March 29, 2012

साहिर की कलम से ...

जनाब गुरुदत्त साहब की  बेहतरीन फिल्मो में से एक फिल थी "प्यासा" जिसमे एक बडाही   ख़ूबसूरत गीत था   "जिन्हें  नाज़  है  हिंद  पर  वो  कहा  है " जिसे संगीत तो दिया था एस डी बर्मन ने और बडेही च्यांव से गया था मोहम्मद रफ़ी ने... लेकिन इस गीत के सफल होने का जो भी श्रेय है वो इसकी लिखावट में है।... वैसे देखा जाए तो साहिर लुधियानवी के लिखे सारेही गीत आपनेही आप में कुछ कह जाते है। ... 
जिन्हें नाज़ है हिंद पर .. ये गाना साहिर के ही तल्खियाँ में से "चकले" नज़्म का modified version है। वोही नज़्म ....

चकले..

ये कूचे ये नीलामघर दिलक़शी के
ये लुटते हुए कारवां ज़िंदगी के
कहां हैं कहां हैं मुहाफ़िज़ ख़ुदी के
सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ कहां हैं|


ये पुरपेंच गलियां ये बेख़्वाब बाज़ार
ये गुमनाम राही ये सिक्कों की झंकार
ये इस्मत के सौदे ये सौदों पे तकरार
सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ कहां हैं|


तअफ्फुन से पुरनीम रौशन ये गलियां
ये मसली हुई अधखिली ज़र्द कलियां
ये बिकती हुई खोखली रंगरलियां
सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ कहां हैं|


वो उजले दरीचों में पायल की छनछन
तऩफ्फ़ुस की उलझन पे तबले की धनधन
ये बेरूह कमरों में खांसी की धनधन
सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ कहां हैं|


ये गूंजे हुए कहकहे रास्तों पर
ये चारों तरफ भीड़ सी खिड़कियों पर
ये आवाज़ें खिंचते हुए आंचलों पर
सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ कहां हैं|


ये फूलों के गजरे ये पीकों के छींटे
ये बेबाक़ नज़रें ये गुस्ताख़ फ़िक़रे
ये ढलके बदन और ये मदक़ूक़ चेहरे
सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ कहां हैं|


ये भूखी निगाहें हसीनों की जानिब
ये बढ़ते हुए हाथ सीनों की जानिब
लपकते हुए पांव ज़ीनों की जानिब
सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ कहां हैं|


यहां पीर भी आ चुके हैं जवां भी
तनूमंद बेटे भी अब्बा मियां भी
ये बीवी भी है और बहन भी है मां भी
सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ कहां हैं|


मदद चाहती है ये हव्वा की बेटी
यशोदा की हमजिंस राधा की बेटी
पयंबर की उम्मत ज़ुलेख़ा की बेटी
सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ कहां हैं|


ज़रा मुल्क़ के रहबरों को बुलाओ
ये कूचे ये गलियां ये मंज़र दिखाओ
सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ को लाओ
सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ कहां हैं| 


साहिर 




इसी "सना-ख़्वाने-तक़दीसे-मशरिक़ कहां हैं| " को बदल कर साहिर ने प्यासा के लिए "जिन्हें नाज है हिंद पर वो कहा है ।" ये गाना दिया... इसी नज़्म का के सी कांडा जी ने अंग्रेजी में अनुवाद किया वो ऐसे....

Brothels .....



These lanes, these marts of rich delights,
Precious lives, undone, defiled;
Where are the defenders of virtuous pride?
Where are they who praise, the pious eastern ways?
These sinuous streets, these doors ajar,
The clinking coins, the moving masks,
Deals of honour, hagglings fast,
Where are they who praise, the pious eastern ways?
These dimly-lighted, stinking streets,
These yellowing buds, crushed and ceased,
These hollow charms, for sale and lease;
Where are they who praise, the pious eastern ways?
The jingling trinklets at casement bright,
Tambourins athrob’ mid gasping life;
Cheerless rooms with cough alive;
Where are they who praise, the pious eastern ways?
Boisterous laughs on public paths,
Crowds at windows, thick and fast,
Vulgar words, obscene remarks;
Where are they who praise, the pious eastern ways?
The betel spittal, the floral wreaths,
Audacious looks and filthy speech,
Flaccid figures, looks diseased;
Where are they who praise, the pious eastern ways?
Lecherous eyes in beauty’s quest,
Extended hands chasing breasts,
Springing feet on stairs pressed;
Where are they who praise, the pious eastern ways?
This is the haven of young and old.
Aging sires and youngsters bold,
Wife, mother and sister — she plays a triple role.
Where are they who praise, the pious eastern ways?
Help, O Help, this daughter of Eve!
Radha’s child, Yashoda’s breed;
The prophet’s race, Zuleikha’s seed;
Where are they who praise, the pious eastern ways?
Call, O call the leaders wise
Let them see these streets, these sights,
Where are the champs of eastern pride?
Where are they who praise, the pious eastern ways?

इसका अगर किसी और भाषा में भी अनुवाद हो तो कृपया जानकारी दे...

..अवंती

एक कविता बन रही है

मेरी ही एक कविता से शुरुवात   कर रही हूँ ..



एक कविता बन रही है 
पुराने किले में एक कोने में रहेनेवाली बुढ़िया बना रही है एक कविता 
टूटे -फूटे बरतन लेकर मिट्टी के ढेर पर बैठकर एक बुढ़िया 
अपने बदन पे एकलौती शॅाल लेकर....वोही शॅाल जो तुमने दी थी उसे,  
अपना फूटा नसीब लेकर हंसकर वो बुढ़िया बना रही है एक कविता ..............

एक कविता बन रही है 
सड़क पर ट्राफिक में खड़े रहकर एक लड़की फूल बेचनेवाली 
फूलसी नाजुक , कलीसी कच्ची बच्ची ... गजरे बनती हुई बच्ची .. 
वोही बच्ची तुमने पूरी टोकरी फूल खरीद लिए थे जिससे, 
फूल बेचते बेचते  बच्ची अपने नसीब के कांटे सेहते बना रही है एक कविता ...........

एक कविता बन रही है 
स्टेशन पर आधी रात को चाय बेचनेवाला ...  बारिश में भीगता हुवा आदमी 
आधी रात को जिसे तुमने बाल्कनी से देखकर अपना छाता दिया था वो चायवाला 
चाय बनाते बनाते अपने नसीब के साथ बना रहा है एक कविता..............

एक कविता बन रही है 
बिखरे हुए लम्हे लेकर ; बिछड़ी हुई यादें लेकर 
टूटे फूटे नगमे खोजकर उन्हें फिरसे जुटाने की कोशिश में रहनेवाली मै... बना रही हूँ एक कविता ......


एक ऐसी कविता जिसमे ना परी हो  .. ना चंदा हो  ... 
एक ऐसी कविता जिसमे ना प्यार हो  .. ना गीत हो  ...
एक ऐसी  कविता जो कभी ना ख़तम हो .. 
एक ऐसी  कविता जिसका कोई आकार ना हो ....
एक ऐसी कविता जो बेहेती जाए बेहेती ही जाए नदी की तरह... 
और आकर मिल जाए तुम्हारी नज्मोसे 
एक ऐसी कविता बन रही है..............
-------------------------------------------------------------------------------------------------------- अवंती